Rewşa civakî ya jinên afgan di nîv sedsala borî de bi awayekî berbiçav guherî. Jinên ku berê li zanîngeh, parlamento bûn û di nav jiyana rojane ya bajaran de cih digirtin, bi hikûmeta yekem a Talîbanê re di şevekê de ji mafê perwerde û hêza kar hatin dûrxistin. Bi destwerdana navneteweyî û hewldanên ji nû ve avakirinê re rêjeya xwendina zarokên keç û tevlibûna kar û siyasetê ya jinan zêde bû. Lêbelê, bi vegera Talîbanê bo ser desthilatdariyê, ev destkeftî bi ji dest çûn.

Îro, Afganistan tekane welatê ku jinan ji perwerdehiya navîn û zanîngehê bêpar dihêle ye. Agahiyên rêxistinên wekî UNESCO, UNICEF, Banka Cîhanî û UN Women nîşan didin ku ev rewş ne tenê binpêkirina mafên takekesan e, lê di heman demê de krîzek kûr e ku pêşketin, pergala tenduristiyê û tevna civakî ya welêt tehdît dike.

Di Perwerdehiyê Kêmbûn û Berxwedana Li Dijî Vê Rewşê

Di 20 salên dawî de di perwerdehiya keçan de zêdebûnek girîng çêbûye. Li gorî UNESCOyê, di wê heyamê de rêjeya qeydkirina dibistana seretayî ji sedî 40î derbas bû. Ev destkeftî ji hêla polîtîkayên Talîbanê yên piştî 2021an ve ji holê hatine rakirin. Li gorî daneyên UNESCOyê yên heyî, zêdetirî 2 milyon û 5 hezar zarokên keç ji perwerdehiyê bêpar in. Ev yek pêşeroja nifşên ciwan dixe xetereyê.

Kar û Beşdariya Aborî

Li gorî daneyên Banka Cîhanî, rêjeya beşdariya jinan a di hêza kar de, ku di sala 2010an de ji sedî 16 bû, di sala 2020an de gihîştiye ji sedî 22yan. Lêbelê, bi vegera Talîbanê re, karmendiya jinan a di nav hikûmet, rêxistinên nehikûmî û sektora taybet de hat sînordarkirin. Heta sala 2024an, rêjeya karmendiya jinan bi girîngî kêm bû û daket ji sedî 5.1. Raporên Banka Cîhanî nîşan didin ku jinên ciwan ji bo debara xwe bikin, berê xwe didin karên kêm-berhemdariyê

Temsîliyeta Siyasî Hat Tunekirin: Êdî Jinên Afgan ne di siyasetê de ne?

2004 Anayasası, kadınlara parlamentoda %27’lik bir sandalye kotası garantiledi. 2019 seçimlerinde kadınların temsil oranı %27 iken, 2021 sonrası Taliban yönetimiyle parlamentonun işlevsiz hale gelmesi sonucu bu oran sıfıra indi. Temmuz 2025’te Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICC), Taliban liderleri hakkında kadınlara yönelik sistematik baskılar nedeniyle insanlığa karşı suçlardan tutuklama kararı çıkardı.

24’ê Mijdarê 2022,Jinên Afgan li Kabîl, li dijî Talîban, ji bo mafên wan werin nasîn çalakî lidarxistin. (Wêne: AFP)

Tendûristiya Jinên Afgan: Gelo Qeyran kûrtir dibe?

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) verilerine göre, Afganistan’da anne ölüm oranı 100.000 doğumda 620 iken, UNICEF bebek ölüm oranını 1.000 doğumda 43 olarak kaydetti. Eğitimin yasaklanması, kadın doktorların sayısını azaltarak sağlık sistemindeki krizi daha da derinleştiriyor.

Mekanîzmayên Berxwedan: Jinên Afgan Dev Jê Bernadin

Yeraltı okulları, “Radyo Begüm” gibi girişimler ve diaspora hareketleri, Afgan kadınlarının direnişini temsil ediyor. 2022-2023 döneminde Kabil, Herat ve Mezar-ı Şerif’te düzenlenen kadın protestoları Taliban tarafından şiddetle bastırıldı.

Bertekên Navnetewî û Siberoj: Li Afganîstanê Pêşeroja Mafên Jinan Çi ye?

UNESCO, UNICEF ve Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri, Afganistan’daki kadın hakları ihlallerini sert bir şekilde kınadı. Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin (ICC) Temmuz 2025’te Taliban liderlerine karşı çıkardığı tutuklama kararı, kadın hakları mücadelesi için tarihi bir adım olarak değerlendiriliyor. Sonuç olarak, Afgan kadınlarının eğitime, istihdama ve siyasete katılımının engellenmesi, yalnızca bir insan hakları sorunu değil, aynı zamanda ülkenin kalkınması ve toplumsal istikrarı için de kritik bir tehdit oluşturuyor.