“Çi ye muzîka Elgar ewqas dike Îngilîz?” Dema ku ez vê dawiyê di gotarekê de rastî vê pirsê hatim, di hişê min de nîşaneke pirsê çêbû. Min hema “Variationên Enigma” yên Elgar vekir. Ew hesta pastoral ya bestekar min bir çolên Îngilîstanê; Min hîs kir ku ez di aramiya sibeheke bi mij de digerim.
Lê ev hest zêde dewam nekir. Piştre, ji kûrahiya bîranînên min, dengekî olan da: Kilama “Lawiko” ya Şakiro. Dema ku min muzîk vekir, tiştikê ku bû bû. Çoltêrên aram ên Elgar cîh dan silûeta heybet û dijwar a Çiyayê Agiriyê. Ew aramiya pastoral veguherî hestek xemgîn û kûr a vegera malê. Xwedî heman guh û heman hişê bûm, lê ez li welatekî bi temamî cûda bûm, di nav hestek aîdiyeteke bi tevahî cûda de.
Ji ber vê yekê, çi bû ku min di wê gavê de li wir girêda, çi bû ku ev stran kir “ya min”? Ma ew tenê bedewiya melodiya wê ye, an wateya gotinên wê ye? Yan jî ez, mejiyek ku bi nezanî di rîtm, melodiyên giyanî û xemgîniya Kurdî de asê maye, bi heman frekansê dihejim?
Zimanê zikmakî çawa teşe dide têgihîştina me ya bihîstinê
Dema ku ez li ser vê pirsê disekinîm, ez rastî lêkolînek zanistî ya balkêş li ser têgihîştina bihîstinê hatim. Lêkolîna giranbuha a John R. Iversen û hevkarên wî, ku di Kovara Civaka Akustîk a Amerîkayê (JASA)11 de hatiye weşandin, nîşan da ku avahiya rîtmîk a zimanê me yê zikmakî çawa ji bingehê ve teşe dide têgihîştina me ya bihîstinê. Di ceribandinê de, bi axaftvanên Îngilîzî û Japonî dengên ‘tiq û teq’ didin guhdarîkirn, û ew heman dengê tiq û teq bi awayên cûda dibihîsin: Îngilîzan rîtm wekî “tiq-teq” (kurt-dirêj) fam kirin, lê Japonî wekî “tiq-teq” (dirêj-kurt) fam kirin. Ev ji ber ku rîtmên axaftinê yên her du zimanan bi tevahî ji hev cuda ne.
Gava ku min ev xwend, min yek ji prensîbên yekem ên pirsgirêkeke tevlihev fêm kir. Ji ber vê yekê, gelo ew hesta ku nayê terîfkirin ya “vegera malê” ku bi dengê Şakiro ku bi dil û hinavê min ve da, dibe ku rîtma Kurdî be, ku jixwe di mejiyê min de cih girtiye, bêhemdî?
Baş e, ev rîtma zimannasîyê çawa ji axaftina rojane vediguheze muzîkê? Bi min wisa hat ku divê kevneşopiya kevnar a dengbêjiyê di çanda Kurdî de di vê gavê de bikeve dewrê. Di bingeh de, tiştê ku dengbêj dike ev e ku melodiya xwezayî ya axaftina rojane ya Kurdî digire, bi xetên melodîk wê xurt dike û vediguherîne formeke hunerî.
Em dema ku êş û kêfxweşî an bêrîkirinên xwe di jiyana rojane de vedibêjin, dengê me jixwe diherike, nivz dibe bilind dibe, mîna newayên di stranekê de. Dengbêj van guherînên xwezayî zêde dikin, wan bêtir eşkere dikin. Ew bazdanên tûj û bilind ên di deng de, ku jê re qîrîn tê gotin, ku bi taybetî di kêliyên êş an heyecanê de diteqin, êdî ne tenê qîrîn in lê di heman demê de amûrek îfadeyê ne.
Vaye efsûn liv ir e: rîtma muzîkê di stranê de û rîtma axaftina xwezayî ya ziman bi hev ve girêdayî ne. Bi vî awayî, gotin zelal dimînin, û hest rasterast dikeve dilê guhdarvan. Ji bo guhdarvan, ev ne guhdarîkirina melodiyeke biyanî ye, lê bihîstina dengvedaneke hunerî ya zêdekirî ya rîtma zimanê ku ew tê de ji dayik bûye ye. Li pişt vê hesta xwerû ya “naskirin” û “aîdiyetê”, wekî ku xebata Iversen nîşan dide, kodên norolojîk ên ku di mêjî de ji hêla zimanekî zikmakî ve hatine afirandin hene.
Lêbelê, ev girêdana derûnî, hema bêje biyolojîk divê me nexapîne.
Ji bo vê “DNAya muzîkê” qet kodek genetîkî ya paqij nin e ku di hawîrdorek laboratîfê ya sterîl de hatiye veqetandin. Berevajî vê, mîna organîzmayek zindî, ew ji kêliya jidayikbûnê ve di têkiliyek û diyaloga domdar de bi hawîrdora xwe re, ango bi çandên din re, heye. Di vê nuqteyê de ye ku yekîtiya bê nakokî di navbera hêza xwerû ya muzîkê de derdikeve holê ku me “dişîne malê” û xwezaya hîbrîd û diyalogî ya rêwîtiya wê ya dîrokî.
Wekî ku antropologê navdar Claude Lévi-Strauss2 destnîşan kiriye, çandên cihê bi du awayên bingehîn bi hev re têkilî datînin: “eksogamî” (bi rêya zewacên dervayî) û bi “danûstandina peyvan” (bi rêya veguhestina ziman û çandê). Ev her du mekanîzma çarçoveyekê ji bo têgihîştina rêwîtiya dîrokî ya muzîka Kurdî peyda dikin.
Muzîka Kurdî bi sedsalan e ku di nav vê têkiliya dualî de heye, ji wê kaniyê vedixwe û dewlemend dibe. Di bîra kevnar a Mezopotamyayê de, ew şopên têlên ûda Farisî, nazikiya meqamên Erebî, rîtma saza Tirkî û xemgîniya zêmarên Ermenan dihewîne. Ev ne nîşana qelsiyê an windakirina paqijiyê ye, lê veguhestinek çandî ye; hevdîtinek ku sînoran derbas dike û bi meleziyê xurttir dibe.3
Ji ber vê yekê, hewldana veqetandina muzîka Kurdî ji diyaloga wê ya dîrokî û bicihkirina wê di qalibek hişk a “esasê neteweyî” de ku dê ji envanterek muzexaneyek cemidî cihêtir nebe. Ev xefika herî mezin a esensîyalîzmê ye. Hêza rastîn di hembêzkirina vê diyaloga kevnar û dewlemend û avakirina li ser wê bingehê ye. Muzîka Kurdî ne tenê şewqek ji rojên borî ye û ne jî kakilek dûrê ji bandorên derveyî ye. Ew şêweyek dînamîk a îfadeyê ye ku dijî, bêhn digire û distîne, pêş dikeve, û ya herî girîng jî, naçar e azad be.
Li Cihê Gotina Dawî
Erê, dibe ku rewşa kurdî ya “dilkeser” û “xembar” ne tenê ji ziman be, lê dibe ku hêla hişkbûna çiyayên li dora wê, bîra kolektîf a ku ji hêla dîrokê ve hatiye çandin, û kombûna hestên ku ji nifşan ve têne veguheztin. Ev tonek e ku ne tenê ji hêla eslê ziman ve lê ji hêla diyaloga ku ew bi dîrokê re saz dike ve hatiye şikilkirin. Xebata Iversen pencereyek ji me re vedike ber bi gerdûnî ve: Ziman mîmarê têgihîştina me ye. Bê guman, lêkolînên pisportir hewce ne ku van dîtinan rasterast li ser Kurdî bicîh bînin, lê ev hebûna girêdana xurt a di navbera ziman û muzîkê de red nake, lê belê lêkolînek kûrtir hewce dike.
Lêbelê, ew qîrîn di kevneşopiya Dengbêjan de ne tenê gavek muzîkê ye, lê di heman demê de îfadeya hunerî ya hewldana gelê bêdengkirî ye ku dengê xwe bilind bike. Ev ne tenê teqînek xemgîniyê ye, lê celebek berxwedanê ye; ew rêbazek e ji bo hilgirtina êş û bîranînê di nav nifşan de.
Dema ku li ser veguhestina çandî li Mezopotamyayê tê gengeşekirin, divê were pejirandin ku ev têkilî her gav bi şert û mercên wekhev çênebûye. Ev diyalog carinan di bin siya koçberiyên bi darê zorê, polîtîkayên asîmîlasyonê û qedexeyan de pêk hat. Di nav vê tora têkiliyên hêzê de, muzîka Kurdî bi çandên cîran re têkilî danî, dema ku di heman demê de ji bo parastin û domandina hebûna xwe têdikoşiya. Ev du-alîbûn wê hem din ava diyalogê de dihêle û hem jî qaîmtir dike.
Di dawiyê de, wekî mînaka Wagner, lêgerîna “muzîkek neteweyî” bê guman xetera amûrkirina ji hêla îdeolojiyên siyasî ve heye. Dafika essentializmê dikare muzîkê veguherîne sembolek îdeolojîk a cemidî, ku rihê wê yê azad di bin siya xwe de bihêle.3
Lêbelê, ji bo muzîka Kurdî, ev lêgerîn di heman demê de hewcedariyek rewa û hebûnî ye; Ew beşek ji têkoşîna ji bo naskirin, xwe-îfadekirin û pejirandina hebûna çandî ye. Meseleya herî sereke ew e ku ev lêgerîn veneguhere îdeolojiyek hişk a “essentializmê” ku diyalog û qaîmbûnê red dike.
Muzîka Kurdî besterobareke ku DNAya muzîkî ya di mejiyê me de hatiye nexşandin, diyaloga çandî ya kevnar û têkoşîneke bêdawî ya ji bo hebûnê di heman demê de deng vedide. Fêmkirina wê tê wateya guhdarîkirina her sê tebeqeyan di heman demê de. Ev robar berdewam diherike, hemî bermahiyên rojên borî û hemî îhtîmalên siberojê hildigire. Li şûna ku em wê bi sînoran sînordar bikin, diêe ku em herikîna wê ya azad bişopînin û guh bidin dengê wê…
Çavkanî
- Patel, Aniruddh & Iversen, John & Ohgushi, Kengo. (2006). Nonlinguistic rhythm perception depends on culture and reflects the rhythms of speech: Evidence from English and Japanese. The Journal of the Acoustical Society of America. 120. 3167. 10.1121/1.4787902. ↩︎
- Strauss, C. L. (2012). Yapısal antropoloji. Ankara: İmge Yayınları. ↩︎
- Ülger, E. H., & Ülger, N. (2022). Ses – Müzik – Felsefe. Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi, 7(1), 79-92. ↩︎
