Di serdemekê de ku şêweyên serweriyê yên nûjen ne tenê li ser parastina jiyanê lê di heman demê de li ser birêvebirina mirinê jî disekinin, çarçoveya siyasîkirina mirinê berfireh bûye. Têgînkirina nekropolîtîkê ya Mbembe (2003) şêweyekî serweriyê pênase dike ku ji hêza rêziknameyî ya hêza nûjen li ser jiyanê derbas dibe û li ser desthilatdariya diyarkirina şert û şiklên mirinê disekine. Ev perspektîf, bi taybetî li herêmên pevçûnê, rejîmek tundûtûjiya avahîyî eşkere dike ku ne tenê bi rêya hêza dewletê ya kuştinê, lê di heman demê de bi rêya pratîkên wekî nîşandana miriyan, bê gor hiştina wan, ji nasnameya wan derxistina wan û jêbirina wan ji bîranînê jî dixebite.
Li çar herêmên ku Kurd lê dijîn – Tirkiye, Îran, Iraq û Sûriye – nekropolîtîk ne tenê wekî şêweyekî tundûtûjiyê yê tekekesî an jî îzolekirî, lê wekî stratejiyek domdar a serweriyê dixebite, têkiliya di navbera mirin, bîr û fezayê de ronî dike.
Di xebata Mbembe (2003) de, nekropolîtîk ji têgeha biyopolîtîkê wêdetir diçe, û tekez dike ku serwerî ne ewqas li ser rêkxistina jiyanê ye, lê li ser hêza biryardana kî dimire ye. Di vê çarçoveyê de, dewleta nûjen ne tenê mafê kuştinê, lê di heman demê de hêza destnîşankirina şêweyên mirinê jî heye, hin mirinan rewa dike û yên din jî ji nedîtî ve tê. Ev têgeh bi taybetî di çarçoveyên kolonyal û piştî kolonyal de ji bo têgihîştina pêvajoyên pirqatî yên wekî veguherîna laş bo tiştek siyasî, tepeserkirina şînê û amûrkirina bîranînê kêrhatî ye.
Dema ku ji bo herêma Kurdan tê sepandin, nekropolîtîk ne tenê şîdeta fîzîkî, lê di heman demê de mekanîzmayên biryardana çarenivîsa laş piştî mirinê jî vedihewîne. Ev vedihewîne ka laşê kuştî dê çawa were veşartin, gelo nasnameya wê dê were nas kirin, û hwd. Her çend ew formeke piralî ya kontrolê ye, ku ji gihîştina goran bigire heya gelo ew dikarin di bîra giştî de cîhek bibînin, nekropolîtîk bi gelek awayan xwe nîşan dide. Pêkanînên wekî windakirinên bi zorê, kuştinên ne diyar, gorên komî û redkirina gihîştina cenazeyan, ku di salên 1990’î de li herêmên rojhilat û başûrê rojhilatê Tirkiyeyê zêde bûn, ne tenê bi polîtîkayên ewlehiyê ve girêdayî ne, lê di heman demê de bi şêweyên destwerdana bîranînê ve jî girêdayî ne.
Li gorî raporek Komeleya Mafên Mirovan a 2014’an, tenê li Bakur (Bakurê Kurdistanê) di 348 gorên komî de ku hatine destnîşankirin, cenazeyên 4,201 kesan hatine dîtin. Ev hejmar nîşan didin stratejiyeke saziyî li herêma Kurdan ku armanc dike cenazeyên mirî ji qada giştî werin jêbirin. Wêrankirina goristanan, wêrankirina kevirên goran û redkirina vegerandina cenazeyan ji malbatan re an şandina wan di pakêtên barhilgir de pratîkên berbiçav ên van polîtîkayan in.
Gorxaneyên Hîzbûllahê
Di salên 1990’î de, hatiye belgekirin ku sivîlên ku rastî îşkenceyê hatine û hatine kuştin di bin temelên xaniyan de di “gorxaneyan” de ku ji hêla komên paramîlîter ên girêdayî Hizbullahê ve hatine avakirin, hatine veşartin. Saziyên weha qadên bêdengiya civakî diafirînin ku bi rêya mekanên cîhî ya mirinê hatine damezrandin, nîşan didin ku nekropolîtîka ne tenê stratejiyeke fîzîkî ye, lê di heman demê de stratejiyeke cîhî ye jî.
Formên Dîrokî yên şîdeta dewletê
Ev şêweya tundûtûjiyê berdewamiya dîrokî nîşan dide. Di dawiya salên 1980’yan de, Newala Qesaban li Sêrtê ne tenê ji bo pevçûnên dawî, lê di heman demê de ji bo şopên dîrokî yên qirkirinê jî di bîra Kurdan de bû cihekî. Ev herêm wekî yek ji wan cihan tê zanîn ku di dema Qirkirina Ermeniyan a sala 1915’yan de gelek Ermenî lê hatine qirkirin û veşartin. Ev tebeqeya dîrokî Newala Qesaban ne tenê dike goristaneke fîzîkî, lê di heman demê de dike cihekî bîranînê ku berdewamiya gelek rejîmên zilmê nîşan dide. Piştî salên 1980’yan, vê herêmê careke din fonksiyoneke nekropolîtîk ji nû ve dest pê kir, veguherî cihekî ji bo veşartina endamên PKK’ê yên ku di pevçûnan de jiyana xwe ji dest dane û sivîlên ku ji ber kujêr nediyar bûne qurbanî. Ev dîroka ducarî eşkere dike ku gor ne tenê nîşaneya mirinê ye, lê di heman demê de nîşaneya berdewamiya formên dîrokî yên şîdeta dewletê ye. Bi vî rengî, Newala Qesaban wekî “quleke reş” tevdigere ku hem laşên fîzîkî û hem jî bîranînên kolektîf ên tepeserkirî lê kom dibin, stratejiyên nekropolîtîk ên dewletê li ser hev rêz dikin.
Li Başûrê Kurdistanê mînakên nekropolîtîkayê
Bi heman awayî, êrîşa kîmyewî ya ku ji aliyê rejîma Sedam Husên ve di sala 1988’yan de li Helebçeyê pêk hat, bi awayekî zelal nîşan dide ka stratejiyên nekropolîtîk çawa bi paqijkirina etnopolîtîk re li hev dicivin. Komkujiya DAIŞê ya li ser gelê Êzîdî li Şingalê di sala 2014’an de mînakek din a nekropolîtîkê ye ku tê de laşên jinan bi awayekî sîstematîk vediguherin amûrên şer.
Rol û rista hûner
Li hember van dezgehan, huner ne tenê dikare bibe pratîkek temsîlî, lê di heman demê de dikare bibe qadeke destwerdana epistemolojîk jî. Têgeha Butler a “mafê şînê” li vir xalek referansê ya girîng e. Mirina kê dikare bi civakî şîn lê were girtin û ya kê bi bêdengî tê derbaskirin? Ev cudahî yek ji amûrên herî nedîtbar lê bi bandor ên nekropolîtîkê ye.
Di vê çarçoveyê de, divê huner bibe pratîkek ne temsîlkirinê, lê ya dij-arşîvkirinê. Armanca hunerê li vir divê ne afirandina ezmûnek estetîkî be, lê belê şopandina tundûtûjiyê, pirsîna nedîtbariya sûcdar, û eşkerekirina tiştê ku di bîra giştî de hatiye tepeserkirin be.
Berhemên ku ji hêla hunermendên Kurd ve têne hilberandin bi giranî ji hêla bîra fezayî (goristan, gundên valakirî), siyaseta laş (nîşandana cenazeyan, bênasnamekirin) û pratîkên şînê (bêdengî, şahidiya giştî) ve têne rêve kirin. Lêbelê, divê ev hilber ne li gorî kodên estetîkî yên klasîk bin; divê ew berê xwe bidin formên belgefîlm, arşîv û rexneyî. Ev ne tenê hilbijartinek hunerî ye, lê di heman demê de hilbijartinek exlaqî û siyasî ye jî.
Li hember vê rejîma mirinê, divê huner li şûna xweşikkirin, abstraksiyon an bêbandorkirinê, li hember rûbirûbûn, hilweşandin û avakirina bîreke alternatîf were bicihkirin. Li hember cenazeyên neveşartî, miriyên bê nasname mane û trawmayên jibîrkirî, divê huner ne tenê wekî jestek estetîkî lê wekî qadeke berpirsiyariya siyasî were hesibandin.
Ji ber vê yekê, li herêma Kurdan, huner amûrek e ji bo domandina bîra kolektîf li dijî nekropolîtîkê, vegerandina mafê şînê û eşkerekirina daxwaza edaletê ye. Ev amûr ne li sînorên temsîlkirinê, lê li ber deriyê berxwedanê wateyê bi dest dixe.
